Là một người đọc sách với thâm niên mười mấy năm có lẻ, cho đến thời điểm mình rẽ lối vào ngành xuất bản với vị trí biên tập viên thì mới biết một điều rằng: hóa ra trên đời này cũng có một nghề gọi là “biên tập viên sách”. Mặc dù xuất thân là dân học Báo chí, trước đó mình chỉ biết đến nghề biên tập viên ở tòa soạn báo hay biên tập viên truyền hình, tuyệt nhiên chưa bao giờ nghe nhắc hoặc gặp gỡ ai là một biên tập viên sách. Ngay cả khi mình từng làm việc cho một công ty đào tạo có bộ phận xuất bản, nhưng vì quy mô nhỏ nên họ chỉ có vị trí dịch giả chứ không có vị trí biên tập viên.
Đối với một độc giả phổ thông như mình ngày trước, vai trò của biên tập viên hầu như vô danh và khá mờ nhạt trong một cuốn sách. Không ai biết đến sự tồn tại của họ mà đa phần mọi người chỉ biết đến dịch giả hay tác giả của cuốn sách nhiều hơn. Ví như chị sếp đầu tiên của mình được mệnh danh là “phù thủy” trong ngành xuất bản, từng tham gia phỏng vấn trên truyền hình và báo đài, cũng gọi là có tiếng trong giới nhưng với một người ngoài ngành như mình thì lúc đầu mình hoàn toàn không biết chị là ai cả.
Biên tập viên là làm gì?
Khi một số bạn bè nghe nói mình làm biên tập viên công ty sách, đa số đều hỏi mình một trong hai câu sau: (1) Biên tập viên là sửa lỗi chính tả hả? hoặc (2) Biên tập viên là dịch sách phải không? Trong nhận thức của số đông, họ hình dung công việc của một biên tập viên (sách) chỉ gói gọn trong hai đầu việc như vậy, nhưng thực tế biên tập viên làm nhiều hơn thế.
Để hiểu chính xác về công việc biên tập viên thì trước hết phải xác định rõ vị trí biên tập viên đó là ở nhà xuất bản (nhà nước) hay công ty phát hành sách (tư nhân). Đặc thù công việc trong hai môi trường này có những điểm giống mà cũng có những điểm khác biệt. Trong cơ chế liên kết xuất bản hiện tại, biên tập viên nhà xuất bản thường là người tổ chức sách (với tác giả trong nước hoặc làm dịch vụ với tác giả tự in), biên tập sách mà nhà xuất bản tự khai thác, song song với biên tập sách bên ngoài (sách liên kết với các công ty sách tư nhân).
Đa phần họ sẽ làm sách bên ngoài nhiều hơn sách tự khai thác, vì đây mới là nguồn đem lại doanh thu chính cho các nhà xuất bản. Biên tập viên cũng kiêm nhiệm luôn vai trò là đầu mối (giống như sales) để tìm đối tác liên kết và làm việc với các công ty sách tư nhân để cung cấp giấy phép xuất bản cho họ. Ngược lại, một số nhà xuất bản đặc thù như NXB Giáo dục, NXB Trẻ, NXB Kim Đồng, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật thì hiếm khi liên kết xuất bản mà họ tổ chức sách và biên tập sách tự khai thác nhiều hơn.
Trong khi đó, biên tập viên công ty sách tư nhân cũng làm những đầu việc tương tự, ngoại trừ vấn đề giấy phép xuất bản. Tuy nhiên, tùy theo mô hình và tính chất của từng công ty phát hành mà vai trò biên tập viên có thể khác nhau rất nhiều. Chẳng hạn, trong những công ty xuất bản lớn, họ sẽ phân thành bộ phận biên tập viên sách trong nước (khai thác các bản thảo của tác giả Việt) và bộ phận biên tập viên sách nước ngoài (làm sách dịch), và trong bộ phận sách nước ngoài cũng sẽ phân theo ngoại ngữ như tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Trung, tiếng Nhật, tiếng Hàn,…
Thế nhưng trong những công ty sách khởi nghiệp hay quy mô nhỏ hơn, biên tập viên có thể phải kiêm nhiệm cả sách trong nước lẫn sách nước ngoài, chưa kể là sách biên soạn và n đầu việc khác vốn của vị trí thư ký xuất bản (nhưng thực tế là không phải công ty sách nào cũng có vị trí này) như xin giấy phép với nhà xuất bản, gửi bon cho nhà xuất bản, lập hợp đồng và đề xuất thanh toán cho dịch giả, v.v. Có thể nói là khối lượng công việc của biên tập viên công ty sách tư nhân thường nhiều hơn, và thực tế là cơ hội nghề nghiệp ở môi trường này cũng nhiều hơn nên mức lương sẽ nhỉnh hơn ở nhà xuất bản.
Biên tập viên sách nước ngoài
Đa số các công ty sách trên thị trường xuất bản hiện tại (nhất là khối tư nhân) khai thác sách nước ngoài nhiều hơn trong nước, nên mình sẽ ưu tiên nói về mảng sách dịch trước để bạn đọc có thể dễ dàng hình dung về công việc cụ thể của một biên tập viên.
Sau khi bộ phận Bản quyền đã đàm phán mua được bản quyền sách, bộ phận Biên tập sẽ là đầu mối tiếp nhận file sách gốc (đôi khi là cả bản sách giấy). Mỗi cuốn sách sẽ có độ khó nhất định, ví dụ những cuốn sách khoa học, triết học, nghiên cứu, khảo cứu chuyên sâu thì sẽ khó hơn sách kỹ năng, self-help thông thường. Việc đầu tiên biên tập viên phải làm là tìm người dịch phù hợp với đề tài, tính chất và nội dung của cuốn sách, sau đó là cho dịch thử (với cộng tác viên mới), đề xuất nhuận bút và thời gian triển khai, lập hợp đồng dịch thuật rồi ký kết.
Tùy theo tính chất mỗi cuốn sách và mỗi người dịch mà phương thức cộng tác cũng sẽ khác nhau. Có trường hợp người dịch sẽ dịch và gửi bản thảo một lần theo đúng thời hạn thỏa thuận. Có trường hợp người dịch sẽ dịch cuốn chiếu theo từng chương hay gửi từng phần theo trao đổi giữa hai bên. Có trường hợp sách dày phải chia ra tới 2-3 người dịch song song cùng lúc. Khi nhận được bản dịch hoàn chỉnh, biên tập viên sẽ nghiệm thu và lập biên bản thẩm định. Nếu đạt thì sẽ tiến hành thanh toán nhuận bút cho người dịch, còn không đạt thì phải phối hợp xử lý lại.
Khi có bản dịch, biên tập viên sẽ tiến hành biên tập bản thảo trên Word và bật tính năng tracking để có cơ sở đối chiếu trao đổi với người dịch sau này. Tùy mỗi đơn vị mà quá trình biên tập này sẽ là 1 vòng hay 2 vòng (tức 2 người cùng biên tập 1 bản thảo). Biên tập ở đây không đơn thuần là sửa lỗi chính tả hay lỗi đánh máy, mà biên tập viên còn phải xử lý vấn đề thuật ngữ, ngữ nghĩa và cấu trúc câu, cách hành văn sao cho thuần Việt, tự nhiên, không mang dấu ấn văn dịch quá nhiều. Tùy quan niệm biên tập mà cách xử lý sẽ có sự khác biệt, nhưng đều trên cơ sở lấy bản gốc làm nền tảng. Với một số bản dịch kém, đôi khi biên tập viên phải dịch lại.
Với một số cuốn sách khó, tính chuyên môn cao, biên tập viên có thể phải tìm chuyên gia hiệu đính. Tùy bản dịch mà khâu này có thể sẽ tiến hành sau khi có bản dịch hoặc sau khi đã biên tập. Quá trình làm việc với người hiệu đính cũng đi lại “một tour” y như lúc tìm người dịch. Nếu cuốn sách cần đẩy mạnh truyền thông, biên tập viên sẽ cần liên hệ thêm một số chuyên gia có tên tuổi liên quan tới đề tài của cuốn sách để mời họ viết lời giới thiệu hay review về cuốn sách.
Bản thảo được biên tập xong sẽ chuyển sang bộ phận Chế bản dàn trang. Khi có layout (còn gọi là bản bông hay bon) thì một biên tập viên khác sẽ phụ trách khâu đọc bon hay đọc morasse, tức rà soát lỗi chính tả, lỗi đánh máy. Ở một số công ty quy mô nhỏ, thiếu nguồn lực, đôi khi một cuốn sách chỉ có một biên tập viên phụ trách và cũng chính biên tập đó là người đọc bon, nên đó cũng là lý do vì sao sách của một số đơn vị thường hay bị sót lỗi morasse.
Bên cạnh đó, biên tập viên còn phải làm việc với bộ phận Thiết kế để cung cấp thông tin và ý tưởng thiết kế bìa, nội dung bìa 1 và bìa 4, tay gấp sách. Nếu nhà xuất bản gốc yêu cầu phải dịch bìa để họ duyệt bìa, thì biên tập viên cũng phải dịch phần text bìa ra để bộ phận Bản quyền gửi cho họ.
Sau khi chốt được tựa sách, biên tập viên sẽ gửi email tới nhà xuất bản để đăng ký giấy phép, đồng thời gửi bon ra cho họ đọc duyệt và có thể sẽ phải chỉnh sửa nội dung theo yêu cầu của nhà xuất bản (nếu có). Khi có giấy phép về, biên tập viên sẽ chuyển giấy phép cho bộ phận Thiết kế và Chế bản dàn trang để xuất in file cuối. File này sẽ được chuyển sang nhà in và chờ ngày sách thành phẩm về kho.
Biên tập sách trong nước
Quy trình biên tập sách trong nước gần như tương tự với sách nước ngoài, chỉ ngoại trừ khâu đầu tiên là biên tập viên sẽ làm việc với tác giả thay vì dịch giả. Sách trong nước cũng có hai dạng: (1) sách do công ty đầu tư và khai thác và (2) sách dịch vụ mà tác giả tự in và trả chi phí. Có tác giả tìm đến chỉ với một ý tưởng sơ khai ban đầu, có người thì đã phác thảo ra cấu trúc bản thảo sơ bộ và có người thì đã viết xong một bản thảo hoàn chỉnh.
Nhiệm vụ của biên tập viên là đọc qua bản thảo hoặc trao đổi với tác giả để từ góc độ chuyên môn đề xuất cho họ một cấu trúc bản thảo chặt chẽ hơn, những điểm nào ổn/chưa ổn và hướng xử lý như thế nào, cũng như góp ý về cách viết, cách hành văn của tác giả. Quá trình này có thể mất khá nhiều thời gian ban đầu để đi tới sự đồng thuận và kéo dài khá lâu nếu tác giả vẫn đang trong giai đoạn viết bản thảo. Một số đơn vị có thể cung cấp dịch vụ chấp bút cho những tác giả không chuyên và có khi biên tập viên cũng phải kiêm nhiệm công việc này (thường không phổ biến).
Cơ hội và thử thách với nghề biên tập
Phần lớn các công ty sách rất ít khi đăng tin tuyển dụng biên tập viên công khai, mà đa phần chỉ là đăng tải trên trang cá nhân của các sếp hay trưởng ban biên tập để tìm người thông qua các mối quan hệ cá nhân. Khi một công ty sách thiếu nhân lực và cần tuyển dụng, tìm biên tập viên khó hơn tìm người dịch rất nhiều (ngay cả người dịch giỏi chưa chắc đã là biên tập viên giỏi). Nhiều người nghĩ rằng chỉ cần biết tiếng Anh, giỏi viết lách hay có kinh nghiệm làm Content thì có thể làm biên tập viên được, nhưng công việc biên tập viên sách đòi hỏi rất nhiều tố chất.
Mỗi trưởng ban biên tập sẽ có tiêu chí tuyển dụng khác nhau. Nếu dựa trên bảng mô tả công việc thông thường thì sẽ yêu cầu ứng viên tốt nghiệp ngành Ngôn ngữ Anh (hay ngoại ngữ tương ứng), Báo chí, Văn học & Ngôn ngữ, Xuất bản phẩm, có chứng chỉ ngoại ngữ và phải thông thạo tiếng Việt, hay kinh nghiệm biên tập tối thiểu 1 năm. Tuy nhiên, tố chất làm nghề hầu như lại không liên quan lắm tới các yêu cầu tối thiểu vừa kể, vì thực tế có những người xuất thân từ các ngành nghề khác và không giỏi tiếng Anh nhưng vẫn có thể tỏa sáng trong nghề biên tập.
Sở dĩ tìm biên tập viên khó vì công việc này đòi hỏi bạn phải có cả năng lực ngôn ngữ lẫn năng lực ngoại ngữ, tư duy nhạy bén và sắc sảo, có kiến thức nền về nhiều lĩnh vực và có thế mạnh trong một số lĩnh vực chuyên môn nhất định, đồng thời cũng cần có sự kiên nhẫn, nhẫn nại để vật lộn với con chữ hằng ngày hằng giờ – một công việc hết sức “hại não”, cũng như sẵn sàng đào sâu đến tận cùng một chi tiết nhỏ để làm cuốn sách sáng rõ hơn. Nhưng biên tập viên cũng là người phải đứng mũi chịu sào nếu cuốn sách gặp tai tiếng và bị chỉ trích vì lỗi dịch thuật hay lỗi kiến thức.
Dẫu đòi hỏi rất nhiều tố chất như thế nhưng có một thực tế khá phũ phàng là ngành xuất bản có biên lợi nhuận thấp nên mức lương của biên tập viên cũng không cao so với các ngành nghề khác, thậm chí là thấp hơn các công việc Content, Copywriter ở các công ty tư nhân. Nếu một người hội tụ đủ các tố chất và năng lực kể trên, đặc biệt là rất giỏi một ngoại ngữ, thì họ sẽ đầu quân vào những công việc hay ngành nghề có phúc lợi tốt hơn. Và đó cũng là lý do không có nhiều người theo nghề này và những người giỏi thì không trụ được lâu.
Mình từng nghe nói bộ phận Biên tập giống như trái tim của một công ty sách, vì không có sách qua bộ phận biên tập làm nền tảng thì các bộ phận khác trong chuỗi sản xuất không thể vận hành được. Tuy nhiên, từ trải nghiệm cá nhân, mình lại thấy mỗi bộ phận trong công ty đều đóng vai trò quan trọng như nhau trong chuỗi sản xuất, mà thiếu đi một mảnh ghép nào thì bức tranh cũng sẽ thiếu hoàn chỉnh. Lẽ vậy trước giờ mình cũng không xem bộ phận Biên tập là tối quan trọng hơn hay có đặc quyền gì đặc biệt hơn.
Dù vai trò của biên tập viên cũng quan trọng không kém người dịch, nhưng họ giống như những người lao động thầm lặng trong hậu trường, khá mờ nhạt, vô danh và ít được ghi nhận trong mắt công chúng – độc giả. Tên của biên tập viên thường nằm ở một vị trí khá khiêm tốn trong trang bản quyền hoặc trang lưu chiểu, thậm chí ở một số công ty thì biên tập viên còn không được để tên. Một cuốn sách hay, được đông đảo công chúng đón nhận thì tác giả hay dịch giả thường sẽ là người nhận hào quang, còn biên tập viên sẽ là người vui trong lặng thầm với thành quả công việc của họ.
Một vở kịch hay đâu chỉ cần tới những diễn viên trên sân khấu mà cũng cần tới những người làm công tác hậu đài. Một cuốn sách dịch mà thiếu đi khâu biên tập thì đảm bảo bản dịch mà bạn đọc được sẽ dính sạn rải rác khá nhiều. Thậm chí, cùng một người dịch mà qua bàn tay hai biên tập với năng lực khác nhau thì sách in ra đọc cũng rất khác biệt. Đa số những biên tập viên trụ lại với nghề chủ yếu vì niềm đam mê và tình yêu với sách, với câu chữ, với một công việc thầm lặng đòi hỏi nhiều sự phản tư với thế giới nội tâm.
Đón đọc Tập 5: Trở thành tác giả sách – dễ hay khó?
Nếu bạn cảm thấy bài viết này hữu ích, bạn có thể ủng hộ tác giả qua chương trình Bạn đồng hành hoặc tại đây.
